MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ

MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ


Manda, sığıra göre geç gelişen bir hayvandır. Gelişme 6.yaşa kadar devam etmektedir. Ömürleri 30 yıl kadardır. Cinsi olgunluğa ulaşma yaşı sığırdan geçtir; bundan dolayı 1 yaşına kadar erkek ve dişi mandalar bir arada tutulabilmektedirler. Manda düveleri 13-14 ay yaştayken cinsi olgunluğa ulaşır. Bu nedenle manda düveleri 22-24 ay yaştayken tohumlanabilir verilebilir. (sığırlarda olduğu gibi manda düveleri de ergin canlı ağırlıklarının ¾’üne ulaştığında to¬humlanabilir. Ancak erken yaşta elde edilen gebeliklerde yeterince beslenememe sonucunda gelişme geriliği, çok düşük süt verimi alın¬ması riski göz önünde tutulmalıdır.) Erkek mandalar ise 20-21 ay yaştan sonra boğa olarak 5-6 yaşa kadar kullanılabilirler. Boğaların damızlıkta kalma yaşı 2-15 yıldır.Manda ineklerinde kızgınlık sığırlardaki kadar belirgin değildir ve kızgınlık dönemi daha sakin geçer. Kızgın olan mandada, ineklerde olduğu gibi başka manda ineklerinin kendi üzerine sıçramasına izin verme yada başka manda ineklerin üzerine kendisinin sıçraması gibi belirtileri her zaman görmek mümkün olmamaktadır.

Kızgın olan mandada belirtiler, süt veriminde azalma, hareketlilik ve tedirginlik, vulvanın ödemli bir hal alması, çara akıntısının gelmesi ve boğanın sürekli kızgın mandanın peşinde dolaşması gibi belirtiler bulunur. (sonuncu hariç diğer belirtileri her zaman görmek mümkün değildir. Mandada kızgınlığı en kolay yöntem, arama boğası kullanmaktır. Mandaların gebelik süreleri ırk, iklim, yetiştirildiği ülke gibi du¬rumlara göre 299-346 gün arasında değişmekle beraber ortalama ola¬rak 10.5 ay yada 315-319 gün Gebelik rektal muayene ile saptanabil¬diği gibi sütteki değişiklikle de 20 gün gibi çok erken olarak da saptanabilmektedir. Doğum sığırlara göre daha kolay ve kısa sürede gerçekleşmektedir.
 Bunda manda sağrısının düşük ve geniş olmasının önemli rolü vardır. Doğum süresi, doğum kanallarının gevşemesi, malağın dışarıya çıkarılması ve plasentanın atılması dahil ortalama 302 dakikadır. (yaklaşık 5 saat) Sığırda ise bu süre ortalama 540 dakikadır. (yaklaşık 9 saat) Manda plasen¬tası yapı olarak sığır plasentası gibidir ve ortalama olarak 3.22 kg ağırlığındadır. Doğumdan sonra dölyatağının eski haline dönmesi için gereken süre 15-67 gün yada ortalama olarak 39 gün kadardır.İkiz doğum mandada çok seyrek olup yavru atmayla sonuçlanma olasılığı yüksek olması dola¬yısıyla manda yetiştiriciliğinde istenmemektedir.

MANDADA BAKIM VE BESLEME:

Manda değişik çevre koşullarında dahi yetiştiricisini tatmin edebilecek derecede uyum kabiliyeti ve verime sahip olan, oldukça kanaatkar bir hayvandır. Sığırla kıyaslandığında daha sert mizaçlı ve huysuz olsa da kısa sürede bakıcısına alışmaktadır. Genellikle kalite¬siz, hacimli kaba yemleri çok iyi değerlendirir. Hayvan yetiştiricili¬ğinde yem önemli bir unsurdur. Giderlerin büyük bir kısmını yemler oluşturmaktadır. Kaba yemler içerisinde kalitesi düşük, sellüloz oranı yüksek olan yemler en ucuz yemlerdir. Mandalar bu gibi yemleri se¬verek yedikleri gibi o oranda da verime dönüştürürler.. Bataklık ve sazlık meralarda, ucuz kaba yemlerin bulunduğu bölgelerde manda yetiştiriciliği oldukça ekonomiktir. Yapılan çalışmalar mandanın kesif yem tüketiminin sığırdan daha az, kaba yem tüketiminin ise daha fazla olduğunu göstermekte¬dir. Gebe mandalarda gebeliğin son iki ayına kadar kaba yem so¬runu olmadığı sürece ek bir yem vermeye gerek yoktur. Ek yemleme gebeliğin son iki ayında 1.5-2kg kadar kesif yem verilmesi şeklinde olmalıdır. Gebe mandaların doğumlarına 2-3 gün kalana kadar me¬raya çıkarılmalarının bir sakıncası bulunmamaktadır. Ancak merada doğurması olasılığına karşı, bu süre içerisinde padokta yada müm¬künse ayrılmış doğum bölmesinde tutulması ana ve malağının sağlığı açısından daha uygun olur.Uygun bir şekilde yemleme yapılması, kaba ve kesif yemlerin ne miktarda veri¬leceğinin bilinmesine gerek vardır. Yaşama payının tamamı ve verim payının bir kısmı işletmedeki kaba yemlerden karşılanması gereklidir. Verim payı için ihtiyaç duyulan enerji miktarı sapta¬nırken sütteki yağ oranı dikkate alınmalıdır. Manda sütünde ortalama yağ oranı %8dir. Süt yemi hazırlanırken %8 yağlı süte göre rasyon
hazırlanmalıdır. Manda, suyu çok seven bir hayvandır. Derisinin koyu renkli, kalın ve deri altı ter bezlerinin az olması nedeniyle sıcak yaz günlerinde vücut ısısı yükselir; bundan dolayı hayvan çok rahatsız olur ve verimi düşer. Bu nedenle manda¬nın serinlemesi için bulunduğu yerde göl, gölet, deniz, nehir ve ba¬taklık gibi su kaynağının olması gerekir. Bu gibi su kaynağının bu¬lunmadığı yerlerde 2-3m derinliğe kadar eğimli rahatça yüzebilecek¬leri büyüklükte bir havuzun olması yada hiç olmazsa duş sisteminin bulunması yada üzerlerinin hortum v.b. araçlarla ıslatılması gereklidir.

MANDADA DOĞUM:

Daha önce de değinildiği gibi mandalar ortalama 10.5 ay (315-319 gün) süren bir gebeliğin sonunda çoğunlukla bir malak doğu¬rurlar. Doğum ortalama 5 saat sürer ve çoğu zaman günün sakin sa¬atlerinde, gece ve sabaha karşı, genellikle yardıma gerek kalmaksızın gerçekleşir. Doğum yapacak mandalar mutlaka ayrı bölmeye alınmalı ve ortamda yabancı kimselerin bulunmamasına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde mandalar yapıları gereği çok çabuk strese girebildikle¬rinden doğumda gecikmeye yol açılabilir. Doğumdan hemen sonra malak ana tarafından yalanarak kurulanır. Bu dönemde bakıcıların yada alışkın olduğu kimselerin dışındaki insanların yanına gitmeleri, ananın malağı kıskanarak saldırmasına neden olabileceğinden tehli¬keli olabilir. Doğumu takiben 30dk-2saat içerisinde son (eş) düşer.Düşen son derhal hayvanın yememesi için uzaklaştırılmalıdır. Sonun düşmediği olgularda veterinere müracaat edilmelidir. Bazı ergin man¬dalar ile özellikle manda düvelerinde döl yatağının dışarı çıkması sığırlara göre daha sık olmaktadır. Bu nedenle doğum yapan manda bir süre gözlenerek daha olayın başında veterinere haber verilerek önlenmeli¬dir.

MALAKLARIN BAKIMI VE BESLENMESİ

a-Malağın Anasına Emzirilmesi: Yetiştiricilerin bazısı ma¬lağı sağımdan önce, bazıları da sağımdan sonra anasına emzirmekte¬dirler. Sağımdan önce emzirilen malak, ihtiyacından fazla, sağımdan sonra emzirilen malak ise ihtiyacından az süt alabilir. Temiz emzir¬mede ideal usul, ana sağılırken aynı anda ayrılacak memeleri malağa emzirtmektir. Bu şekilde hem malak istenilen miktarda süt içer hem de malağın emmesi ananın süt salgılamasına etki yaptığından sağım işi kolay olur.Malağın canlı ağırlığının %10’u kadar süt içmesi gerekmektedir. 12 haftalık süt içme döneminin ilk altı haftasında canlı ağırlık artışına paralel olarak süt miktarı artırılır.

b-Malağa Elden Süt İçirilmesi: Elden süt içirilerek malakların beslenmesi arzulanan bir durumdur. Bu yolla malaklar için süt içirme planı yapılarak, öğün sayısı, içirme zamanı, malağın içeceği süt miktarı gibi birçok bilgiye yer verilir. Süt içirme işlemi sağım za¬manı ve anaya bağlı değildir.

Elden süt içirmede, içirilecek sütün sıcaklığı hayvanın vücut sı¬caklığında yada ortalama 35oC olmalıdır. Soğuk süt ishale neden olacağından, soğuk süt içirmekten kaçınılma¬lıdır. Elden süt içirme programında 12 haftalık süre yeterlidir. İçiri¬lecek süt miktarı malak canlı ağırlığının %10’u kadar olmalıdır. İlk 6 haftalık dilimde malak canlı ağırlık artışına paralel olarak süt miktarı artırılır. İkinci 6 haftalık dilimde süt miktarı tedricen azaltılarak 12 hafta sonunda sütten çıkarılır.Malaklara elden süt içirme kova yada emzikli kovalarla yapıla-bilmektedir.


c-Malakların Kuru Ot ve Karma Yem İle Beslenmeleri: Geviş getiren hayvanlarda verimli bir yetiştiricilik yapmanın esasla¬rından biri de süt içen hayvanların mümkün olan kısa sürede kuru ot ve karma yem yemeye alıştırılmalarıdır. Malaklar 8-10 günlük iken geviş getirmeye başlar, dolayısıyla bu yaştan itibaren önlerinde bulunan kuru ot ve karma yemleri tükete¬bilirler. Bu nedenle 10.günden itibaren malakların önünde devamlı olarak malakların önünde karma yem ve yumuşak kuru yada yaş ot bulundurulmalıdır. Bu şekilde kaba yem verilerek rumen gelişimi hızlandırılabilir ve hayvanların yeterince protein ve sellüloz almaları
sağlanmış olur.Malak karma yemleri, erken sütten kesilip kesilmediğine göre %16-18 HP ve enerjisi ise 630 NB civarında olmalıdır. Karma yemler hazırlanırken, sindirilme düzeyinin yüksek olmasına ve içerdiği pro¬tein yapısının süt proteinine yakın olmasına özen gösterilmelidir. Bu nedenle pahalı da olsa içerdiği proteinli, süt proteinlerine yakın olan soya küspesi, hatta et-kemik unlarının malak karmalarında kulla¬nılmasında yarar vardır. Malak karma yemlerinde diğer çiftlik hay¬vanlarının yemlerinde olduğu gibi, arpa,buğday, çavdar, mısır kır¬maları, buğday kepeği, yağlı tohum küspeleri,vitamin ve mineral kat¬kıları, tuz ve mermer tozu kullanılır.