İneklerde Tespit Edilen İlk Atlama Davranışından Suni Tohumlama Zamanına Kadar Geçen Sürenin Gebelik Oranları Üzerine Etkisi

Bu araştırma, ineklerde tespit edilen ilk atlama davranışından suni tohumlama zamanına kadar
geçen sürenin gebelik oranları üzerine etkisini araştırmak amacıyla yapıldı.
Çalışmada, toplam 94 inek kullanıldı. İnekler gözlem yoluyla günde 3 kez östrusun davranışsal
belirtileri yönünden kontrol edildi. Tohumlama anında ineklerin östrusta olup olmadıklarının
doğrulanması için progesteron test kitleri kullanılarak progesteron seviyeleri belirlendi. Östrusta
olduğu belirlenen inekler 3 gruba ayrılarak ilk atlama davranışının görülmesinden sonraki 0 ile 8.
saatler (Grup I), 8 ile 16. saatler (Grup II) ve 16 ile 24. saatler (Grup III) arasında tohumlandı.
Tohumlamayı takip eden 55–60. günlerde rektal palpasyonla gebelikler teşhis edildi.
Bu çalışmada, östrusun davranışsal belirtilerini göstermesine rağmen yüksek progesteron
düzeyine(>1 ng/ml) sahip ineklerin oranı %16,0 olarak kaydedildi. İlk atlama aktivitesinin
belirlenmesinden sonraki 8 saat içerisinde tohumlanan ineklerin gebelik oranının (%42,9) diğer
gruplardaki ineklerinkine göre (%78,1 ve %73,1) önemli derecede (p<0,05) düşük olduğu gözlendi. Sonuç olarak, ineklerde ilk atlama davranışından suni tohumlama zamanına kadar geçen süre gebelik oranları açısından önemli bir role sahiptir. Özellikle ineklerin tespit edilen ilk atlama davranışından sonraki 8 saat içerisinde tohumlanması gebelik oranlarının azalmasına yol açabilir.
 Anahtar Kelimeler: İnek, Atlama davranışı, Suni tohumlama, Gebelik oranı, Progesteron düzeyi 

The effect of interval from first detected mounting activity to artificial insemination on conception rates in cows



 This study was conducted to investigate the effect of interval from first detected mounting activity to artificial insemination on conception rates in cows. A total of 94 cows were used in this study. Cows were visually observed three times a day for behavioral signs of estrus. Progesterone levels were determined using progesteron test kits to confirm whether the cows were in estrus at insemination time. They were divided into three groups according to interval from first mounting activity to artificial insemination. Then, they were inseminated between 0 h and 8 h (Group I), 8 h and 16 h (Group II), 16 h and 24 h (Group III) after first detected mount. The conception rates were determined by rectal palpation on 55-60th days following artificial insemination. The average rate of cows which showed behavioral signs of estrous but had high concentrations of progesterone (>1 ng/ml) was recorded as 16.0%in this study. It was observed that the conception
rate was significantly lower in cows which inseminated within 8 h after first detected mount (p<0.05) than that of cows in other groups (42.9%vs. 78.1%and 73.1%, respectively). In conclusion, the interval from first mounting activity to artificial insemination has an important role on conception rates in cows. In particularly, the insemination of cows within 8 h after first detected mounting activity may cause to reduce conception rates. Key Words: Cow, Mounting activity, Artificial insemination, Conception rate, Progesterone level

Giriş

Yapılan hayvan ıslahı çalışmalarının başarıya ulaşması uygulanan suni tohumlama programlarının yaygın, bilinçli ve tekniğine uygun olarak yapılmasına bağlıdır (1). Ülkemizde saha şartlarında yürütülen suni tohumlama uygulamaları yetiştiriciler tarafından östrusta oldukları belirlenen hayvanların veteriner hekim ve teknisyenlerce tohumlanması şeklinde gerçekleştirilmektedir. Bu uygulamalar esnasında gebelik oranını düşüren faktörlerin başında yetiştiricilerin östrus zamanını doğru tespit edememesine bağlı olarak tohumlamaların yanlış zamanda yapılması gelmektedir (2). Östrus, dişi hayvanların bir seri hormonal değişiklikler sonucunda belli fizyolojik ve psikolojik belirtiler göstererek erkeği kabul ettiği ve onun aşmasına izin verdiği dönem olup ineklerde süresi ortalama 12–18 saat arasında değişir (3, 4). İneklerde diğer evcil hayvanlara göre östrusun daha kısa sürmesi yetiştiriciler tarafından tespit edilmesini zorlaştırmaktadır. Bununla birlikte doğru tespit edilmesi halinde ise kontrollü suni tohumlama uygulamaları ile yüksek gebelik oranı elde edilmesi bakımından oldukça büyük bir avantaj sağlamaktadır (5). Östrusun belirlenmesinde yetiştiriciler tarafından kullanılan en yaygın yöntem gözlem yöntemidir. Bu yöntemle östrusun doğru tespit edilme oranı başta gün içerisinde yapılan gözlem sıklığı ve süresi olmak üzere hayvanların bakım koşulları, beslenme şartları ve çevre sıcaklığı gibi birçok faktöre bağlı olarak değişebilir (6, 7). Östrusun kesin olarak tespit edilebilmesi için 24 saat boyunca hayvanların sürekli olarak gözlenmesi oldukça zordur. Bununla birlikte günde 3 kez 30’ar dakikalık süreyle yapılan gözlemlerde östruslar %90’a yakın bir oranda tespit edilebilir. Ancak gözlemin günde 2 kez yapılması halinde bu oran %60’lara kadar düşmektedir (8). İneklerde östrusun gözlem yöntemiyle belirlenebilen en önemli dış belirtisi bir boğanın veya başka bir ineğin kendi üzerine atlamasına izin vermesi ve bu süre içerisinde hareketsiz durmasıdır. Ancak birçok işletmede arama boğalarının bulundurulamaması ve hayvanların serbest salınım imkânlarının kısıtlı olması nedeniyle bu belirti her zaman tespit edilemeyebilir. Bu yüzden diğer hayvanlara atlama, çara akıntısı, vulvanın hiperemik ve nemli olması, huzursuzluk ve bağırma gibi diğer östrus belirtilerinin de araştırılması gerekir (4, 9). Östrustaki ineklerin östrojen hormonunun etkisiyle sürü içerisindeki diğer hayvanlara veya yemleme-sağım sırasında kendi bakıcılarına sıçramaya çalışması en sık gözlenen davranışsal belirtilerden birisi olup uygun suni tohumlama zamanının saptanmasında kullanılabilir (10). Yapılan bir çalışmada (11), ineklerde atlama davranışının siklusun östrus safhasında arttığı ve östrusun bitiminden hemen sonra ise önemli derecede bir azalma gösterdiği belirlenmiştir. Ancak atlama davranışı östrusun yanı sıra özellikle proöstrus döneminde de tespit edilebilmektedir. Bunun yanı sıra, bu davranışının gözlenebilmesi için özellikle sürü içerisindeki aktif hayvanların gebe veya luteal dönemde olan hayvanlara göre fazla sayıda olması gerektiği bildirilmiştir (12). Tespit edilen ilk atlama davranışı sonrası en uygun tohumlama zamanının saptanması hem spermatozoonların hem de ovumun fertil yaşamlarının sınırlı olmasından dolayı elde edilecek gebelik oranları açısından kritik bir önem taşımaktadır (13, 14). Bu çalışma, tespit edilen ilk atlama davranışından suni tohumlama zamanına kadar geçen sürenin ineklerde östrusun doğru belirlenmesi ve yapılan tohumlamalar sonucu elde edilen gebelik oranları üzerine etkisini araştırmak amacıyla yapılmıştır.

 Gereç ve Yöntem Bu araştırmanın materyalini Esmer ve Esmer Melezi ırktan toplam 94 inek oluşturdu. İneklerin, en az bir doğum yapmış ve doğum sonrası herhangi bir hastalık geçirmemiş olması şartı arandı. Ayrıca rektal palpasyon yapılarak hayvanların genital organları jinekolojik yönden muayene edildi. İnekler gözlem yöntemiyle günde 3 kez (sabah ve öğleden sonra sağım sonrası ile akşam yemleme sonrası) takip edilerek ilk atlama davranışının görülme zamanı ve östrusa ait diğer davranışsal belirtiler kaydedildi. Tohumlamadan hemen önce steril bir kanül yardımıyla hayvanların vena jugularisinden steril cam tüplere kan alındı. Alınan kan örnekleri 3000 rpm de 10 dakika santrifüj edilerek serumları çıkarıldı. Serum örneklerinde pratik progesteron test kitleri (Ovulation Test®, BVT Company, Roma, FRANSA) kullanılarak progesteron düzeyi belirlendi. Progesteron düzeyi 1 ng/ml’den düşük olan hayvanlar östrusta kabul edildi. Progesteron düzeyi 1 ng/ml’den yüksek olanların östrusları ise şüpheli olarak değerlendirildi. Östrusta olduğu belirlenen inekler 3 gruba ayrılarak ilk atlama davranışının görülmesinden sonraki 0 ile 8. saatler (Grup I), 8 ile 16 saatler (Grup II) ve 16 ile 24. saatler (Grup III) arasında Lalahan Hayvancılık Merkez Araştırma Enstitüsünden temin edilen 0,25 ml’lik payetler içerisinde dondurulmuş boğa sperması ile rekto-vaginal yöntemle tohumlandı. İnekler tohumlamadan 21 gün sonra gözlem yoluyla takip edilerek tekrar östrus gösterenler kaydedildi. Geriye dönmeyenler ise tohumlama sonrası 55–60. günler arasında rektal palpasyonla muayene edilerek gebe olanlar saptandı. Elde edilen gebelik oranları yönünden gruplar arasındaki farklılıklar istatistikî yönden SPSS (Versiyon 10,0) bilgisayar programında Pearson Ki-Kare (χ2) testi ile karşılaştırılarak değerlendirildi. Değerler arasındaki önemlilik derecesi p<0,05 düzeyinde kuruldu. Bulgular Tespit edilen ilk atlama davranışı sonrası kan progesteron seviyesi belirlenerek östrusta olduğu tespit edilen ineklerin değişik zaman aralıklarına göre dağılım oranları Şekil 1’de sunulmuştur. Buna göre, yapılan progesteron test sonucunda östrus belirtileri gözlenen ineklerin %16,0‘sının (15/94) progesteron düzeyinin 1 ng/ml’dan yüksek olduğu görülmüştür. Bunlar içerisinde ilk atlama davranışının belirlenmesinden sonraki ilk 8 saat içerisinde östrusları şüpheli görülen hayvanların oranı 8 ile 16. saatler ve 16 ile 24. saatler arasındakilere göre önemli derecede (p<0,05) yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada yapılan tohumlamalardan elde edilen ortalama gebelik oranı %67,1 (53/79) olarak kaydedildi. Östrusta olduğu belirlenen ineklerin tespit edilen ilk atlama davranışı sonrası değişik zaman aralıklarında tohumlanması sonucu elde edilen gebelik oranları Şekil 2’de gösterilmiştir. İlk atlama davranışının belirlenmesinden sonraki 8 saat içerisinde tohumlanan ineklerin gebelik oranının (%42,9) 8 ile 16. saatler ve 16 ile 24. saatler arasında tohumlanan ineklerin gebelik oranlarına göre (%78,1 ve %73,1) önemli derecede düşük olduğu saptandı (Şekil 2). Diğer taraftan, ilk atlama davranışının belirlenmesinden sonraki 8 ile 16. saatler arasında tohumlanan ineklerin gebelik oranıyla 16 ile 24. saatler arasında tohumlanan ineklerin gebelik oranı arasında istatistikî olarak (p>0,05) bir farklılık gözlenmedi.

Tartışma

Elde edilen gebelik oranları açısından suni
tohumlama programlarının başarılı olması için östrusların
doğru tespit edilmesi ve en uygun tohumlama zamanının
ayarlanması büyük bir öneme sahiptir. Östrusun teşhisi
için yeni birçok metot geliştirilmesine rağmen özellikle
saha şartlarında en çok kullanılan yöntem gözlem
yöntemidir. Bu yöntemle yeterli zaman ayrıldığı takdirde
östrusun davranışsal belirtilerinin büyük ölçüde tespit
edilebildiği bildirilmektedir (15, 16). Ancak yapılan bazı
çalışmalarda (17, 18, 19), suni tohumlama uygulanan
ineklerden %13-32’sinin östrusta olmadığı halde
tohumlandığını ve bu oranın bazı sürülerde %50’lere

kadar çıktığını bildirilmektedir. Özellikle, tohumlama
zamanının belirlenmesinde yapılan bu hatalar genellikle
östrus başlangıç ve bitişinin tam olarak belirlenememesinden
kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan ineklerin
ahırda sürekli bağlı tutulmaları ve süt verimlerinin yüksek
olması östrus belirtilerinin tam olarak belirlenememesine
yol açmakta buna bağlı olarak da dölveriminde önemli
düşüşler gözlenmektedir (20).

Hurnik ve ark. (21) bir inek sürüsündeki hayvanların
%93’ünün diğer hayvanlara atlama davranışı gösterdiğini
ve ilk atlama anında yapılan progesteron testi
sonucunda bunların %79’unun kızgınlıkta olduğunu
belirtirken, Hemler ve Britt (11) yaptıkları çalışmada
tespit edilen ilk atlama davranışı sırasında hayvanların
%18’inin proöstrus döneminde olduğunu tespit
etmişlerdir. Benzer şekilde, Nebel ve ark. (22) kan
progesteron düzeyi 1-2,5 nmol/L arasında bulunan
östrusları şüpheli ineklerin oranını %25,4 olarak
bildirirken, Toleng ve ark. (23) ise bu oranı %11,2 olarak
bildirmişlerdir. Yapılan bu çalışmada da, östrusun
davranışsal belirtilerini gösteren ineklerin %16,0’sının
kan progesteron düzeyinin 1 ng/ml’nin üzerinde olduğu
belirlenmiş ve östrusta oldukları şüpheli olarak kabul
edilmiştir. Sunulan çalışmada bildirilmiş olan bu sonuç
kaynaklardaki araştırma sonuçlarına benzerlik
göstermektedir (11, 21-23

Sunulan çalışmada, bazı ineklerde östrusun
davranışsal belirtileri gözlenmesine rağmen progesteron
düzeyinin yüksek çıkması, bu hayvanların proöstrus
döneminde olmalarından kaynaklanabilir. İneklerde
gerçek östrus davranışı bir boğanın veya başka bir ineğin
kendi üzerine atlamasına izin vermesi ve bu süre
içerisinde hareketsiz durması ile karakterizedir. Ancak
birçok işletmede arama boğalarının bulundurulamaması
ve hayvanların serbest salınım imkânlarının kısıtlı olması
nedeniyle gözlenen diğer davranışsal belirtiler östrusun
belirlenmesine yardımcı olabilir (4, 9). Bu davranışsal
belirtiler içerisinde özellikle diğer hayvanlara atlama
davranışı bazen gelişmeye başlayan follikülden
salgılanan östrojenin etkisiyle proöstrus devresinde de
ortaya çıkabilir ve bazen yetiştiriciler tarafından hayvanın
östrusta olduğu şeklinde yanlış yorumlanabilir. Oysa bu
dönem içerisinde bulunan bir inek, başka bir hayvan
üzerine atladığında sabit durmaz ve çiftleşmeyi kabul
etmez. Ancak bu ayırıcı tanı birçok işletmede kabul testi
yapılamadığı için kontrol edilememektedir (3, 4).

İnekler arasında östrus süresi ve ovulasyon zamanı
oldukça değişkenlik göstermekle birlikte suni tohumlama
uygulamalarının başladığı yıllardan itibaren sabah östrus
belirtilerini gösteren ineklerin öğleden sonra, öğleden
sonra östrus belirtilerini gösteren ineklerin ise ertesi gün
sabah tohumlanması gerektiği (sabah-akşam kuralı)
geleneksel bir kural olarak kabul edilmiştir. Çünkü
ineklerde ovulasyon, östrusun bitiminden yaklaşık 8-12
saat sonra meydana gelmektedir (8, 13). Bu açıdan
bakıldığında, östrusun başlangıç zamanının saptanması
ve en uygun suni tohumlama zamanının ayarlanması
elde edilecek gebelik oranları açısından oldukça önem
taşımaktadır.

Macmillian ve Watson (24), östrusun geç döneminde
tohumlanan ineklerden östrusun erken döneminde
tohumlananlara göre daha yüksek gebelik oranı elde
ettiklerini bildirmişlerdir. Maatje ve ark. (25) ise yaptıkları
çalışmada en yüksek gebelik oranını östrusun
tespitinden sonraki 6 ile 17. saatler arasında yapılan
tohumlamalardan elde ettiklerini, 24. saatten sonra
yapılan tohumlamalarda ise gebelik oranının önemli
derecede düştüğünü bildirilmiştir. Benzer şekilde, Foote
(26), tohumlamaların östrusun başlangıcından 24 saat
sonra yapılmasının gebelik oranını önemli derecede
azalttığını tespit etmiştir

Sunulan çalışmada, tespit edilen ilk atlama
davranışından sonraki 8 saat içerisinde tohumlanan
ineklerin gebelik oranının 8 ile 16. saatler ve 16 ile 24.
saatler arasında tohumlanan ineklerin gebelik oranına
göre önemli derecede düşük olduğu belirlendi. Bu sonuç,
Xu ve ark.’nın (16) bir inek sürüsünde tespit edilen ilk
atlama davranışının ardından ilk 6 saat içinde yapılan
tohumlamalardan elde edilen gebelik oranının önemli
derecede düştüğünü, en yüksek gebelik oranının ise 12
ile 18. saatler arasında tohumlanan ineklerden elde
edildiğini bildirdiği çalışma sonuçlarıyla benzerlik
göstermektedir.

Diğer taraftan, Stevenson ve ark. (27) yaptıkları
çalışmada, östrusun tespitini takip eden 16. saatten
sonra yapılan tohumlamalarda gebelik oranının
azaldığını bildirmişlerdir. Bununla birlikte sunulan
çalışmada tespit edilen ilk atlama davranışından sonraki
8 ile 16. saatler arasında tohumlanan ineklerin gebelik
oranıyla 16 ile 24. saatler arasında tohumlanan ineklerin
gebelik oranı arasında istatistikî yönden bir farklılığın
olmadığı (p>0,05) tespit edilmiştir. Sonuçlar arasındaki
bu farklılık, diğer çalışmadaki araştırmacıların günde bir
kez gözlem yoluyla östrus tespit etmelerinden kaynaklanabilir.
İneklerde en uygun tohumlama zamanı, birçok
faktöre bağlı olarak değişmekle birlikte östrusun son
1/3’ü yani östrusun başlangıcından sonraki 12 ile 18.
saatler arası olarak kabul edilmektedir. Ancak yapılan
gözlemler sırasında östrusun davranışsal belirtilerinin
saptanması östrusun ne zaman başladığı hakkında kesin
olarak bir bilgi vermemektedir. Bu nedenle davranışsal
belirtilerin gözlendiği anda bir ineğin östrusun hangi
saatinde bulunduğunu ve buna bağlı olarak tohumlamanın
ne zaman yapılacağını belirlemek oldukça zordur

Dondurulup çözdürülmüş spermatozoonlar, taze
spermadaki spermatozoonlar kadar fertil kalma ve yaşam
süresine sahip değillerdir. Bireysel farklılıklar olmakla
birlikte dondurulup çözdürülmüş spermatozoonlar dişi
genital kanalda dölleme kabiliyetlerini yaklaşık 20 saat
koruyabilmektedir. Bu nedenle, dondurulmuş sperma ile
suni tohumlama uygulamalarında tohumlamanın en
uygun zamanda dişi genital kanala bırakılması gerekmektedir.
Tohumlamanın erken yapılması ovulasyon
anına kadar spermatozoonların yaşlanmasına neden
olacağından fertilizasyon şansı azalabilir (14).

Walker ve ark. (10) bir inek sürüsünde yaptıkları
çalışmada, östrusun davranışsal belirtilerinin oldukça
değişken olarak şekillenmesine rağmen atlama
davranışının çok sık olarak gözlendiğini bildirmiş ve
tespit edilen ilk atlama aktivitesi ile ovulasyon
şekillenmesi arasındaki sürenin ortalama 27,6 saat
olduğunu tespit etmişlerdir. Benzer şekilde, Roelofs ve
ark. (12) ineklerde atlama davranışının ovulasyon
zamanının bir belirleyicisi olarak kullanılabileceğini
bildirmiş ve tespit edilen ilk atlama davranışı ile
ovulasyon arasındaki ortalama sürenin 28,7 saat
olduğunu tespit etmişlerdir. Sunulan bu çalışmada, tespit
edilen ilk atlama davranışından sonraki 8 saat içerisinde
yapılan tohumlamalar sonucu elde edilen gebelik
oranının azalması, tohumlama zamanının östrusun
başlangıcına yakın olmasına bağlı olarak ovulasyon
zamanından önce spermatozoonların fertilite kabiliyetini
yitirmiş olmasından kaynaklanabilir.

Sonuç olarak atlama davranışı uygun tohumlama
zamanının belirlenmesinde kullanılabilecek en iyi östrus
belirtilerinden biri olmasına rağmen henüz otomatik bir
sistemle tespit edilememesinden dolayı hayvanların çok
sık gözlenmesi gerekmektedir. İneklerde ilk atlama
davranışının görülmesinden suni tohumlama zamanına
kadar geçen süre gebelik oranları açısından önemli bir
role sahiptir. Özellikle ineklerin tespit edilen ilk atlama
davranışından sonraki 8 saat içerisinde tohumlanması
gebelik oranlarının önemli derecede azalmasına yol
açabilir.


Kaynaklar
1. Özbeyaz C. Hayvansal üretimde sığırcılığın yeri ve önemi.
Türk Veteriner Hekimleri Dergisi 1996; 8: 5–7.
2. Akın Aİ. Sığırlarda östrusun belirlenmesi. Türk Veteriner
Hekimleri Dergisi 1998; 10: 44–47.
3. Hafez ESE, Jainudeen MR. Reproductive Cycles: Cattle
and Buffalo. In: Hafez ESE, Hafez B. (Editors).
Reproduction in Farm Animals. 7th Edition, Williams &
Wilkins, Philadelphia: Lippincott, 2000: 159–171.
4. Demirci E. Evcil Hayvanlarda Reprodüksiyon, Suni
Tohumlama ve Androloji Ders Notları Fırat Üniv Veteriner
Fak Yayınları No:53, Elazığ, 2002.
5. De Silva AW, Anderson GW, Gwazdauskas FC, McGilliard
ML, Lineweaver JA. Interrelationships with estrus behavior
and conception in dairy cattle. J Dairy Sci 1981; 64: 2409–
2418.
6. Gwazdauskas FC, Lineweaver JA, McGilliard ML.
Environmental and management factors affecting estrous
activity in dairy cattle. J Dairy Sci 1983; 66: 1510–1514.
7. Orihuela A. Some factors affecting the behavioural
manifestation of estrus in cattle. App Anim Behav Sci 2000;
70: 1–16.
8. Çoyan K, Tekeli T. İneklerde Suni Tohumlama. 1. Baskı
Konya: Bahçıvanlar Basım San A.Ş, 1996.
9. Bearden HJ, Fuquay JW, Willard ST. Applied Animal
Reproduction 6th Edition, New Jersey; Prentice Hall, 2003
10. Walker WL, Nebel RL, McGilliard ML. Time of ovulation
relative to mounting activity in dairy cattle. J Dairy Sci
1996; 79(9): 1555–1561.
11. Helmer SD, Britt JH. Mounting behavior as affected by
stage of estrous cycle in Holstein heifers. J Dairy Sci 1985;
68(5): 1290–1296.
12. Roelofs JB, van Eerdenburg FJ, Soede NM, Kemp B.
Various behavioral signs of estrous and their relationship
with time of ovulation in dairy cattle. Theriogenology 2005;
63(5): 1366–1377.
13. Daşkın A. Sığırcılık İşletmelerinde Reprodüksiyon Yöntemi
ve Suni Tohumlama. 1. Baskı, Ankara: Aydan Web Ofset,
2005.
14. Hawk HW. Transport and fate of spermatozoa after
insemination of cattle. J Dairy Sci 1987; 70(7): 1487-1503.
15. Heres L, Dieleman SJ, van Eerdenburg FJ. Validation of a
new method of visual oestrus detection on the farm. Vet Q
2000; 22(1): 50-55.
16. Xu ZZ, McKnight DJ, Vishwanath R, Pitt CJ, Burton LJ.
Estrus detection using radiotelemetry or visual observation
and tail painting for dairy cows on pasture. J Dairy Sci
1998; 81(11): 2890-2896.
17. Youngquist, RS, Bierscwal CJ. Clinical management of
reproductive problems in dairy cows. J. Dairy Sci 1985; 68:
2817–2826.
18. Aksoy M, Alan M, Tekeli T, Semacan A, Çoyan K. İnek ve
düvelerde östrus belirleme hataları ve suni tohumlama
uygulamasındaki önemi. Hayvancılık Araştrma Dergisi
19. Sturman H, Oltenacu EAB, Foote RH. İmportance of
inseminating only cows in estrus. Theriogenology 2000; 53:
1657–1667.
20. Foote RH. Estrus detection and estrus detection aids. J
Dairy Sci 1975; 58(2): 248–256.
21. Hurnik JF, King GJ, Robertson HA. Estrous and related
behaviour in postpartum Holstein cows. Appl Anim Ethol
1975; 2: 55–68.
22. Nebel RL, Whittier WD, Cassell BG, Britt JH. Comparison
of on-farm laboratory milk progesterone assays for
identifying errors in detection of estrus and diagnosis of
pregnancy. J Dairy Sci 1987; 70: 1471–1476.
23. Toleng L, Sonjya H, Yusuf M. The use of progesterone RIA
to increase efficiency and quality of artificial insemination
services of beef cattle in sount sulawesi, Indonesia.
Proceedings of a final Research Co-ordination Meeting,
Uppsala, Sweeden, 1999; 37–43.
24. Macmillan KL, Watson JD. Fertility differences between
groups of sires relative to the stage of oestrous at the time
of insemination. Anim Prod 1975; 21: 243–249.
25. Maatje K, Loeffler SH, Engel B. Predicting optimal time of
insemination in cows that show visual signs of estrus by
estimating onset of estrus with pedometers. J Dairy Sci
1997; 80(6): 1098–1105.
26. Foote RH. Time of artificial insemination and fertility in
dairy cattle. J Dairy Sci 1979; 62: 355–358.
27. Stevenson JS, Schmidt MK, Call EP. Gonadotropinreleasing
hormone and conception of Holsteins. J Dairy Sci

Mustafa SÖNMEZ Seyfettin GÜR Emrah Hicazi AKSU

Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi
Dölerme ve Sun’i Tohumlama Ana Bilim Dalı Elazığ-TÜRKİYE